Terrorsuz Türkiyə: Daxili sülh bölgəni yenidən formalaşdırır

Əlli ilə yaxın müddətdə terrorizm Türkiyənin siyasi, sosial və iqtisadi həyatına kölgə salıb. Kürdüstan Fəhlə Partiyası (PKK) və onun Suriya, İraq və İranda fəaliyyət göstərən törəmə qrupları separatçı zorakılıq yolu ilə regionda sabitliyi pozub. 2025-ci ilin mayında PKK-nın ləğvi, sadəcə silahlı münaqişəyə son qoymaqla yanaşı, regionun gələcəyini yenidən formalaşdıra biləcək böyük bir transformasiyanın başlanğıcını qeyd edir. Həll olunmamış münaqişələr, artan miqrasiya təzyiqləri və enerji rəqabəti qlobal qeyri-müəyyənliyi artırdığı bir dövrdə, Türkiyənin qətiyyətli addımları həm ölkə, həm də geniş region üçün davamlı sülh, təhlükəsiz enerji dəhlizləri və dayanıqlı rifah perspektivləri vəd edir.

İnsan və iqtisadi xərclər

Terrorizmin insan və iqtisadiyyata vurduğu ziyan olduqca ağır idi. 1980-ci illərin əvvəllərindən 2020-ci illərə qədər davam edən onilliklərlə zorakılıq kampaniyası zamanı təxminən 50.000 nəfər həlak olmuş, 1,1 milyon insan isə öz yurdundan didərgin düşmüşdür.

Terrorizm təkcə təhlükəsizlik problemi deyil, həm də ölkə üçün böyük iqtisadi və sosial yük idi. İnsan faciəsindən əlavə, iqtisadi xərclər də eyni dərəcədə dağıdıcı idi. Rəsmi hesablamalara görə, birbaşa antiterror xərcləri 1,8 trilyon dollar təşkil edib, itirilmiş iqtisadi inkişaf, investisiya, turizm və infrastruktur ziyanı nəzərə alındıqda isə bu rəqəm 3 trilyon dolları ötür.

Digər tərəfdən, sülh vəziyyətin müsbətə doğru dəyişəcəyini vəd edir. Analizlər göstərir ki, terrorla bağlı xərclərin aradan qaldırılması orta müddətdə cənub-şərq bölgəsində adambaşına gəlirdə əhəmiyyətli artıma səbəb ola bilər. Bundan əlavə, 2028-ci ilə qədər kənd təsərrüfatı, turizm və özəl investisiyalara fokuslanan 198 layihəni əhatə edən 14 milyard dollarlıq proqram təxminən 570.000 yeni iş yeri yaratmağı hədəfləyir.

Türkiyənin sülh yolu

Ölkənin münaqişənin həllindəki yanaşmasını fərqləndirən əsas cəhət onun inklüziv və iştirakçı vətəndaşlığa fokuslanmasıdır. Xarici vasitəçiliyə güvənmək əvəzinə, bu, ilk dəfədir ki, bir millətin demokratik qurumları vasitəsilə, parlamentin təşəbbüsü ilə tamamilə ölkə daxilində həyata keçirilən sülhyaratma cəhdidir.

Tarixən, 20-ci əsrdə milli dövlətlərin yaranmasından sonra bir çox ölkələr tez-tez terrorizmə çevrilən separatçı hərəkatlarla üzləşiblər. Məsələn, "Xoş Cümə Sazişi" İngiltərə və İrlandiya hökumətləri arasında ABŞ və Kanada tərəfindən vasitəçiliklə əldə olunub və yeddi il ərzində yekunlaşdırılıb.

İspaniyanın ETA ilə sülh prosesinə gəldikdə isə, bu prosesə Beynəlxalq Təmas Qrupu və Kofi Annan kimi görkəmli şəxslər rəhbərlik edib, Norveç, İsveçrə və Fransa tərəfindən dəstəklənib və altı il ərzində başa çatıb. Eynilə, Kolumbiyanın FARC ilə dörd ildə əldə etdiyi sülh sazişi Norveç və Kuba tərəfindən təminatçı dövlətlər olaraq asanlaşdırılıb.

Bunun əksinə olaraq, Prezident Ərdoğanın 2024-cü ilin sonlarında verdiyi ilkin çağırışla 2025-ci ilin mayında PKK-nın ləğvi elanı – təşkilatın xoş niyyətini nümayiş etdirmək üçün silahlarını yandırması ilə simvollaşdırılan bu dövr – bir ildən az müddəti əhatə edib. Bu, müasir sülh prosesləri tarixində bənzərsiz bir tempdir.

Professor Ayra Uilyam Zartmanın "yetkinlik nəzəriyyəsi"ndə qeyd etdiyi kimi, sülhyaratma yalnız "yetkin məqamda" mümkün olur. Türkiyənin bu sürətli irəliləyişi diqqətəlayiqdir; lakin əsl sınaq həllin nə dərəcədə hərtərəfli tətbiq edilməsindədir.

Enerji Qovşağı və Güc Yolları

Türkiyənin Avropa, Asiya və Yaxın Şərqin kəsişməsindəki coğrafi mövqeyi qlobal enerji təhlükəsizliyi üçün onun sabitliyini həlledici edir. Bu gün ölkə Şərqi Aralıq dənizindən Yaxın Şərqə, Qafqaza və Qara dənizə qədər uzanan geniş geosiyasi qövsün mərkəzində dayanır, bağlantı və güc üçün unikal bir körpü rolunu oynayır. Region dünyanın sübut edilmiş neft ehtiyatlarının təxminən 65, təbii qaz ehtiyatlarının isə 45 faizini ehtiva edir.

Ölkədən keçən əsas enerji dəhlizlərinə Trans-Anadolu Təbii Qaz Boru Kəməri (TANAP, Avropaya ildə 16 milyard kubmetr çatdırır), Türk Axını (Cənub-şərqi Avropaya 31,5 milyard kubmetr) və Bakı–Tbilisi–Ceyhan (BTC) neft boru kəməri (gündə 1,2 milyon barrel nəql edir) daxildir. Bu strateji mövqe həmin dəhlizləri terror hücumları üçün əsas hədəflərə çevirmişdi.

1980-ci illərdən bəri PKK Türkiyənin kritik enerji infrastrukturuna 60-dan çox böyük hücum həyata keçirərək milyardlarla dollar zərərə səbəb olub və Avropanın enerji təhlükəsizliyini birbaşa təhdid edib. Kərkük–Ceyhan neft boru kəməri 2005, 2010, 2013 və 2015-ci illərdə sabotaj edilmiş, Aralıq dənizi bazarlarına xam neft axınını dəfələrlə kəsmişdir. 2008-ci ildə BTC boru kəmərinə edilən hücum həftələrlə tamamilə fəaliyyətin dayandırılmasına, Xəzər nefti üçün əsas dəhlizin işinin dayanmasına səbəb olub. Bakı–Tbilisi–Ərzurum qaz kəməri 2012 və 2015-ci illərdə zərbəyə məruz qalaraq Avropanın təbii qaz təchizatında zəiflikləri üzə çıxarıb. Hətta NATO-nun yanacaq boru kəməri şəbəkəsi də 2012 və 2017-ci illərdə hücuma məruz qalıb ki, bu da təhlükənin strateji miqyasını göstərir. Avropa enerji marşrutlarını təmin etməyə çalışdığı bir dövrdə, terrordan azad bir Türkiyə Avropanın enerji müstəqilliyi üçün vacib hala gəlib və Avropa ilə NATO müttəfiqlərindən aktiv əməkdaşlıq tələb edir.

Enerjidən əlavə, ölkə nəqliyyat dəhlizi mövqeyini gücləndirən əsas layihələri irəli sürməyə davam edir. 2050-ci ilə qədər ildə 40 milyon ton yük daşıyacağı gözlənilən İnkişaf Yolu layihəsi Körfəzi Türkiyə üzərindən Avropaya birləşdirəcək və Süveyş kanalına daha sürətli, daha sərfəli alternativ təqdim edəcək. Üstəlik, Orta Dəhliz artıq etibarlı bir quru körpüsü rolunu oynayır, 2024-cü ildə 4,5 milyon ton, 2025-ci ildə isə 6 milyon tonu keçəcəyi proqnozlaşdırılan yük daşıyır.

Effektivlikdən başqa, bu marşrutlar boyunca sabitlik investor etibarını artırır, Avropanın şaxələndirmə strategiyasını gücləndirir və Türkiyənin Şərq ilə Qərbi birləşdirən etibarlı enerji və nəqliyyat mərkəzi rolunu möhkəmləndirir. Nəticə etibarilə, sabit və terrordan azad Türkiyə təkcə regional iqtisadiyyat üçün deyil, həm də qlobal nizam üçün həlledici əhəmiyyət kəsb edir.

Kollektiv Məsuliyyət

Avropa İttifaqı PKK-nın ləğvini əhəmiyyətli bir fürsət kimi qiymətləndirərək, sülh prosesini dəstəkləməyə hazır olduğunu ifadə edib. Xarici İşlər və Təhlükəsizlik Siyasəti üzrə Ali Nümayəndə Kaja Kallas bunu "regiondan gələn nadir xoş xəbərlərdən biri" adlandırıb, Avropa Parlamentinin Türkiyə üzrə məruzəçisi Naço Sançes Amor isə sülh çağırışını "tarixi bir addım" kimi təsvir edib.

Həm Aİ, həm də ABŞ tərəfindən terror təşkilatı kimi tanınan PKK-nın, eləcə də Suriyadakı onunla əlaqəli qrupların, yəni YPG və SDF-nin ləğv edilməsi ölkənin demokratiyasını gücləndirməsi, Aİ gözləntilərini qarşılamağa kömək etməsi və ölkənin Avropa İttifaqına qəbul prosesini sürətləndirməsi gözlənilir. Ölkənin uzun illərdir cənub-şərq dayaq nöqtəsi olduğu NATO üçün ittifaq ruhunda hərəkət etmək və `pacta sunt servanda` (sazişlərə əməl edilməlidir) prinsipini qorumaq vacibdir. Daha geniş beynəlxalq ictimaiyyət bu təşəbbüsü dəstəkləməli və onu sarsıdan proksi strukturları himayə etməkdən çəkinməməlidir.

Maneələrin Aşılması

Əsas problem PKK-nın bütün üzvlərinin və ona bağlı qrupların ləğv prosesinə tam əməl etməsini təmin etməkdir, xüsusən də 10 mart 2025-ci il razılaşmasına uyğun olaraq YPG/SDF qruplarının Suriya Silahlı Qüvvələrinə inteqrasiya edərək Dəməşqin səlahiyyəti altında fəaliyyət göstərməsinə riayət etməsi vacibdir. Silahsızlanma və inteqrasiyanın uğursuzluğu regional təhlükəsizliyi ciddi şəkildə sarsıda bilər ki, bunun da Avropanın sabitliyi üçün birbaşa nəticələri olacaq.

Digər bir sabitliyi pozucu amil İsraildir. Onun YPG/SDF-ə davamlı dəstəyi ləğv prosesini təhlükəyə atır və Türkiyənin sərhədləri boyunca silahlı separatçılığı qızışdırır. Bundan başqa, Qəzzadakı humanitar fəlakət regional sabitliyi sarsıdıb, İsrail isə Suriya və Livanda hərbi əməliyyatlarını gücləndirib, İranda əməliyyatlar keçirib və atəşkəs danışıqları zamanı Tunis, Yəmən, hətta Qətərdə hədəflərə zərbələr endirib. Bu hərəkətlər beynəlxalq hüququ pozur və hazırda bərpa edilməkdə olan kövrək balansı təhdid edir. Beləliklə, İsrailin davamlı təcavüzü həm siyasi, həm də enerji nizamının təhlükəsizliyi üçün böyük təhdid təşkil edir.

Yeni Bir Şəfəq

Onilliklər boyu davam edən xroniki qorxu, ağrı və parçalanma indi həmrəylik və rifaha yol aça bilər. Qarşıdakı yol çətinliklərdən az olmayacaq, lakin siyasi birlik, sosial həmrəylik və beynəlxalq əməkdaşlıq bu anı həqiqətən tarixi bir fürsətə çevirə bilər. Terrordan azad bir Türkiyə həyati əhəmiyyətli enerji və ticarət marşrutlarını qoruyarkən, regional inam və ortaq irəliləyiş vizyonu təqdim edir.

Bu transformasiya Avropadan Qafqaza və Yaxın Şərqə qədər uzanan region üçün dərin nəticələr daşıyır. Terror, pozulmalar və yeni miqrasiya dalğaları təhlükəsini aradan qaldırmaqla, ölkə Avropanın asılı olduğu kritik təchizat dəhlizlərinin etibarlılığını gücləndirir, enerji və logistika layihələrinə daha çox beynəlxalq investisiya cəlb edir və qonşuları üçün münaqişə əvəzinə sabitlik üzərində qurulacaq şərait yaradır. Əzmkarlıqla davam etdirilərsə, bu yol qarşılıqlı faydaya əsaslanan dayanıqlı təhlükəsizlik arxitekturası və davamlı sülh ilə müəyyən edilən bir gələcəyə zəmin yaradacaq.

24 saat