Toen Lia en Alex op 24 februari in Mariupol wakker werden van de luide knallen van explosies en het gekrijs van auto-alarmen, had het jonge Oekraïense stel niet verwacht dat ze hun dierbaren spoedig in hun eigen tuin zouden moeten begraven en koude en hongersnood afweren als Russische troepen verpletterden de zuidelijke havenstad tot stof.
Toch slaagden ze erin te overleven en een stad te verlaten die nu in puin ligt, ternauwernood aan de dood in Russische bombardementen ontsnapt en voorkomend dat ze door de soldaten van Moskou werden gevangengenomen terwijl ze op jacht waren naar eventuele Mariupol-verdedigers.
Het paar zit nu bij de nieuw gevormde Lemkin Centrum voor Onderzoek naar Russische Oorlogsmisdaden‘ kantoor in Berlijn, waar ze hun verhaal in levendige details vertellen als onderdeel van een programma dat getuigenverklaringen verzamelt over oorlogsmisdaden om tribunalen, journalisten en toekomstige historici te helpen een zaak op te bouwen tegen de verantwoordelijken.
De veldwerkers van het Lemkin Centre hebben opvangcentra in heel Polen en Berlijn bezocht, overlevenden geïnterviewd en precies vastgelegd wat er met hen is gebeurd.
Ze delen formulieren uit en nodigen ooggetuigen uit om hun trauma’s te vertellen – het soort slopende en emotioneel uitdagende werk bij het documenteren van oorlogsmisdaden dat vaak onopgemerkt blijft.
Het centrum, gesticht door Polen’s Pilecki Instituut in de begindagen van de Russische inval in Oekraïne en genoemd naar de Poolse advocaat die de term genocide bedacht, heeft tot nu toe onderzoekers verzameld die gespecialiseerd zijn in totalitaire misdaden en experts in het internationaal humanitair recht van gewapende conflicten.
Het steunt ook op een netwerk van Oekraïens- en Russisch sprekende vrijwilligers, die, na een training door de experts van het centrum, het tot hun missie hebben gemaakt om te luisteren naar iedereen die bereid is te praten over wat ze de afgelopen maanden hebben meegemaakt en meegemaakt. .
De getuigenissen schetsen een griezelig beeld van de intentie van de Russische regering om alle beschikbare middelen – inclusief wreedheden – te gebruiken om de absolute controle over hun westelijke buurland te krijgen, vertelde het hoofd van het centrum aan Euronews.
“Het was vanaf het allereerste begin van de eerste dag van de oorlog en uit de toespraak van Poetin duidelijk dat oorlogsmisdaden bewust in [his] methoden en tactieken,” Lemkin Center Director Dr. Magdalena Gawin gezegd. “Het is een soort barbaarsheid.”
Geconfronteerd met een tank om hun grootmoeder te begraven
In het kantoor van het centrum bij de Brandenburger Tor herinnerden Alex en Lia zich alles wat ze konden vanaf de allereerste dag van de invasie tot hun ontsnapping uit Mariupol in een kapotte auto. Ze reden helemaal naar de Duitse hoofdstad.
Nadat ze op een gure winterochtend in februari wakker werden van raketaanvallen, wisten de twee ondanks hevig bombardement eerst hun weg door de industriestad aan de kust van de Azovzee naar het huis van Lia’s ouders te vinden.
Lia’s grootmoeder had de ziekte van Alzheimer en het gezin was net hersteld van COVID-19, dus besloten ze een tijdje te blijven. Eerst waren de winkels open en slaagde Alex er zelfs in om een verjaardagstaart te kopen, maar alles veranderde toen de elektriciteit en het gas stopten.
Kort daarna werden de supermarkten gebombardeerd. Alex herinnerde zich een 5 meter diepe krater waar vroeger een winkel was. Alex denkt dat het een doelwit was.
Terwijl Lia’s grootmoeder worstelde met haar gezondheid en niet in staat voor zichzelf te zorgen, bereidde de familie – die de klok rond voor haar zorgde – zich voor op haar uiteindelijke dood en vond enige troost in het feit dat ze niet alleen zou sterven.
Maar een grote explosie op een ochtend om 5 uur deed ze allemaal naar de kelder rennen. Toen ze ongeveer een half uur later tevoorschijn kwamen, was hun grootmoeder overleden. Lia’s moeder huilde van verdriet en ongeloof, weten de twee nog.
Georganiseerde begrafenissen waren al onmogelijk en, uit angst voor beschietingen en geweervuur, begonnen bewoners hun dierbaren in parken en achtertuinen te begraven, zonder veel ceremonieel om van te spreken.
Een reis om een kist te bemachtigen onthulde dat Russische troepen waren gearriveerd: plotseling stond er een tank buiten hun gebouw te wachten. De toren begon te draaien en toen begon de tank op hen te schieten.
‘Dit was de eerste keer dat Lia niet klaagde over mijn snelle rijgedrag’, grapt Alex, zijn droge humor een schild tegen de verschrikkingen die ze hebben meegemaakt.
Het kostte hen drie dagen om het graf van Lea’s grootmoeder te graven op de bodem van de tuin naast een appelboom, omdat de grond bevroren was. ‘Het was de koudste dag van mijn leven,’ zei Lia, terwijl ze erover nadacht hoe haar moeder er nog elke dag over praatte om terug te keren naar Mariupol en haar op de juiste manier te begraven.
‘Ik bad dat we snel zouden sterven’
Overleven kostte buitengewoon veel energie en tijd, legden ze uit. Water gaan halen werd een beproeving waarbij je drie uur in de rij moest wachten en zware flessen honderd meter de trap op moest dragen vanaf een ondergrondse waterbron.
Dat gold ook voor het verzamelen van brandhout om te verbranden in een ton in de woonkamer om te verwarmen tegen de harde kou van de eerste weken van de invasie.
In de bezette stad was betrouwbare informatie even schaars als voedsel en water. Er waren constant geruchten over de aankomst van humanitaire hulp, maar een paar weken later hadden velen geen voedsel meer toen de Russen in de buurt begonnen te bombarderen.
Terwijl minstens de helft van de bevolking vluchtte voor veiligheid, bleef de andere helft onbeschermd en kwetsbaar. ‘Het kon ze niet schelen of ze stierven van de honger of van een bom,’ zei Lia.
Gelukkig hadden Lia’s ouders nog aardappelen en geconserveerde groenten over van de winter, maar ze hadden geen idee hoe lang ze daar vast zouden zitten, dus moesten ze het strikt rantsoeneren. Anderen hadden minder geluk, herinnert ze zich.
De bommen kwamen steeds dichter bij de schuilplaats, de muren trilden van de impact. ‘We waren niet dapper,’ zegt Lia. “In het begin bad ik om niet dood te gaan. Tegen het einde bad ik alleen maar dat we snel zouden sterven.”
De dag dat ze Mariupol verlieten was de eerste dag sinds het begin van de oorlog dat het signaal op hun radio duidelijk was.
Toen ze hoorden over de humanitaire corridor die hen zou toelaten hun stad te verlaten, die een brandende gevangenis was geworden, kreeg het gezin opnieuw een klap – het veelbetekenende gezoem van een Russisch projectiel en een knal toen hun auto werd vernietigd.
Toen ze in een vervangende auto de stad uit reden, was de lucht rood van het vuur van alle brandende gebouwen. Toen ze weggingen, zagen ze dat de tank die op hen schoot was vernietigd. Ze lachten.
Bij de checkpoints zagen ze voor het eerst Russische soldaten face-to-face. De troepen dwongen Alex zijn T-shirt uit te doen en de zwarte tatoeages op zijn armen te inspecteren op symbolen van het Oekraïense leger. Een van de soldaten vroeg hen of ze drugs of wapens van hen konden kopen.
‘Het was zo lelijk,’ zucht Lia. Ze reden met de in elkaar geslagen auto helemaal naar Berlijn, waar ze in januari waren geweest en waar ze hadden gesproken over verhuizen, maar ze hadden zich nooit kunnen voorstellen onder welke omstandigheden ze hier kwamen.
Mariupol viel officieel op 16 mei, nadat het laatste deel van het Oekraïense verzet dat was geblokkeerd in de staalfabriek van Azovstal zich overgaf aan de Russische troepen.
De stad die ooit ongeveer 430.000 inwoners had, wordt beschouwd als bijna volledig verwoest, waarvan ongeveer 90% onbewoonbaar wordt geacht.
Mariupol’s laatste ambulancechauffeur veilig in Warschau
Een andere hoofdgetuige van het Lemkin Centrum, Kateryna, slaagde er pas in te ontsnappen nadat de troepen van Moskou de stad al hadden veroverd. In het kantoor van het centrum in Warschau vertelde ze Euronews over haar schrijnende ervaring toen de laatste ambulancechauffeur vertrok in Mariupol.
Ze reed tijdens het beleg met een grijze St John-ambulancebus door de gebombardeerde straten en hielp bijna 100 mensen om naar ziekenhuizen en schuilplaatsen te gaan. Kateryna herinnerde zich hoe lichamen op straat begonnen te verschijnen en daar werden achtergelaten, zonder dat iemand ze wegvoerde om begraven te worden.
“Er waren mensen omgekomen door granaatscherven of kogels, maar velen van hen, vooral ouderen, waren omgekomen door honger of onderkoeling. Niemand haalde de lijken van de straat”, zei ze.
“Terwijl ik de gewonden verzorgde, renden mensen naar me toe en vroegen wanneer ik zou beginnen met het weghalen van de lichamen. Het was een heel moeilijke psychologische ervaring.”
Kateryna barstte in tranen uit toen ze beschreef hoe ze met haar eigen ogen zo’n 2000 dode lichamen zag. De schietpartij maakte het onmogelijk om naar binnen te gaan en te helpen, ondanks de wanhopige smeekbeden van omstanders.
“Russische eenheden bezetten onze flats en ik zag ze vanuit de appartementen op burgers schieten. Ik reisde rond met een medische uitrusting om ze naar het hoofdziekenhuis te evacueren, maar toen namen de Russische soldaten het ook gevangen, waarbij ze de patiënten en het medisch personeel als menselijk schild gebruikten.”
Op haar laatste dag in Mariupol was de weg verwoest, dus moest ze te voet reizen. Ze zag een auto die een boom had geraakt, met de bestuurder al dood erin.
Maar toen zag ze een tienermeisje achter in de auto zitten. ‘Ga weg, we moeten weg, ze zijn hier aan het bombarderen,’ zei Kateryna tegen het tienermeisje. Aan de andere kant van de auto lag een vrouw kreunend in een plas bloed.
Ze realiseerde zich dat dit de ouders van het meisje waren, maar ze wist dat ze met overvliegende projectielen maar één persoon kon helpen – dus moest ze de gruwelijke keuze maken tussen het redden van de moeder of de dochter.
Toen ze zag dat de jongere vrouw nog kon lopen, koos ze de dochter. Toen ze haar van de trap van het asiel afdaalde, zag Kateryna dat het shirt van de vrouw zo vol bloed zat dat ze het niet kon uitwringen.
Toen ze uiteindelijk uit de havenstad aan de Zwarte Zee werd geëvacueerd, lagen er nog duizenden lijken op straat, maar ze ontving berichten van vrienden die zeiden dat Russische soldaten de overgebleven burgers dwongen de lichamen op te ruimen om hun misdaden te verbergen.
Nu ze veilig is in Warschau, gelooft Kataryna dat ze nooit zal vergeten wat ze heeft gezien.
‘Getuigen van de Eeuw’
Het Polecki Instituut, opgericht door het Poolse parlement in 2017, heeft zijn werk voornamelijk gericht op het onderzoeken van misdaden gepleegd door zowel nazi-Duitsland als de Sovjet-Unie.
Het verzamelt ervaringen uit de eerste hand van Polen via zijn project “Getuigen van de Eeuw”, met een aantal video-getuigenissen die beschikbaar zijn op YouTube, waarbij gewone mensen zich hun ervaringen herinneren, van het overleven van een nazi-concentratiekamp voor kinderen tot de massacampagne van het Rode Leger verkrachting nadat het in 1944 Warschau was binnengekomen.
De getuigenissen van Oekraïense overlevenden zullen nu deel uitmaken van dezelfde collectie, waardoor de herinneringen aan mensen als Lia, Alex en Kataryna tot ver na de oorlog levend blijven.
Voor dr. Gawin spreken de overeenkomsten tussen de misdaden die toen zijn begaan en wat de Russische troepen tegenwoordig in Oekraïne worden beschuldigd van voortzetting, maar ook van een gebrek aan rekenschap van haar eigen gruweldaden, aangezien de Sovjet-Unie nooit haar eigen oorlogsprocessen heeft gevoerd.
De wreedheden die sinds februari zijn begaan, doen in veel opzichten denken aan de Duitse en Sovjetbezetting [of Poland] uit 1939,” zei dr. Gawin.
“De uitroeiing van lokale elites en intelligensia in Oekraïne? Dat is een perfect voorbeeld – Rusland heeft 20.000 Poolse vertegenwoordigers, officieren en intellectuelen bij Katyn vermoord. De daders zijn daar nooit voor gestraft.”
